Categorie: Literatuur

Trefzeker als een knockout

Alex Boogers is geen auteur die bij het grote publiek veel bekendheid geniet. Dat heeft hem eerder al eens tot het besluit gebracht te stoppen met schrijven: hij vond dat er toch niets mee te verdienen viel omdat zijn boeken te weinig media-aandacht kregen. Boogers heeft zijn belofte niet waar gemaakt, tot groot geluk van de lezer. Alleen met de goden is een juweel van een roman. Boogers zelf noemt zijn coming-of-age-roman het ‘eindboek’ waarmee hij al zijn eerdere thema’s heeft gebundeld. Hopelijk betekent dit niet weer het einde van zijn schrijverschap – want zelfs na vijfhonderd pagina’s van Boogers’ nieuwste roman wil je meer.

In Alleen met de goden is de hoofdrol voor Aaron Bachman. Zijn vader, papa Leeuw, vertelt de jonge Aaron dat hij een leeuwenwelp is. Maar als er een vreemde man dood in de deurenopening ligt is Aarons jeugd als welp in één klap voorbij. Zijn vader belandt in de gevangenis en zijn moeder blijft verbitterd achter met zijn schulden. Aaron weet dat hij moet leren brullen, leren vechten, maar hoe doe je dat als niemand naar je luistert? Hoe ontworstel je je aan een omgeving die je alleen maar naar beneden wil trekken? In de autobiografisch geladen coming-of-age-roman Alleen met de goden doet Alex Boogers verslag van het gevecht van Aaron – zowel letterlijk als figuurlijk. Van een bedeesd jongetje dat gevechten liever vermijdt groeit Aaron op tot een kickbokskampioen. Hij begint met kickboksen zodat hij zijn school kan betalen, ook al zijn de meeste leraren op de mavo hem liever kwijt dan rijk. Alleen muziekleraar Broere ziet iets in Aaron. Als Aaron aan Broere bekent dat hij af en toe schrijft ziet Broere een kunstenaar in hem, maar Aaron zelf vindt die gedachte absurd:

‘Misschien begreep Broere niet dat ik niet van plan was om een verhaal te maken. Mijn vader had het vaak genoeg gezegd: niemand zit op je te wachten, niemand is geïnteresseerd in wat je doet, en je hoeft niet te verwachten dat iemand bereid is om iets voor je te doen. Broere had het over boeken, literatuur, muziek en kunst.

“Ik weet dat je het in je hebt,” zei Broere. “Je verzet je ertegen. Misschien moet je dat opgeven. Laat het los, Bachman. Wat maakt het uit? Je schrijft, en als het niks is, of niks wordt, dan is het niks.”’

Aaron vecht niet alleen tijdens het kickboksen. Hij vecht tegen wat hem al jaren is verteld: dat niemand op hem zit te wachten, dat hij nooit méér zal worden dan een jongetje uit een naamloos gaat. En uiteindelijk vecht Aaron ook voor de liefde: voor de liefde van zijn moeder en de liefde van zijn vriendin Nadine, al blijft het voor Aaron moeilijk om zijn liefde te tonen.

Alleen met de goden bevat ongetwijfeld autobiografische elementen. Net als Aaron Bachman heeft Alex Boogers (let op de initialen) een carrière gemaakt als kickbokser en is hij van een jongetje uit een ‘naamloos gat’ een schrijver, een kunstenaar, geworden. En ook Boogers jeugd verliep niet vlekkeloos: zijn biologische vader heeft hem nooit erkend, zijn pleegvader belandde in de gevangenis. Misschien dat een minder dan perfecte jeugd voor een schrijver inderdaad een geschenk is: Boogers weet van deze tragische gegevens een meesterwerk te maken. De roman wordt nergens sentimenteel, mede te danken aan Boogers’ heldere en nuchtere stijl. Boogers’ schrijven doet denken aan Hemingway:

‘Hemingway vocht met zijn verhaal, met zijn personages, met zijn zinnen    en woorden. Hij smeet ze op papier, ogenschijnlijk achteloos, maar elke keer met de trefzekerheid van een samoerai die met een zwaaiende beweging zijn tegenstander uitschakelt.’

Boogers is, net als in zijn eerdere boeken, recht voor zijn raap, raak, rauw, no-nonsense. Net als Hemingway lijkt hij moeiteloos zijn verhaal op papier te zetten. De personages staan vanaf de eerste pagina als een huis en het lijvige boekwerk blijkt een echte page-turner. Boogers heeft geen spectaculaire gebeurtenissen nodig om de spanning vast te houden: de spanning vloeit direct voort uit zijn krachtige manier van vertellen.

Dat Boogers de aandacht van het grote publiek méér dan verdient weet hij zelf ook, getuige zijn eerdere belofte om het schrijven op te geven. Alleen met de goden bevestigd dit alleen maar: het boek is een potentiële bestseller. De roman laat het beeld zien van een auteur die wel wíl stoppen, maar het niet kan. Zoals Aaron het zegt:

‘Wat ik ’s nachts in mijn schriften schreef, de beelden die zich opdrongen, en die ik moest beschrijven, omdat ze me anders niet met rust lieten, was een vreemde afwijking die ik het liefst wilde verliezen.’

Boogers is zijn afwijking niet kwijtgeraakt. Gelukkig. Hopelijk volgen er meer eindboeken van zijn hand.

Alex Boogers, Alleen met de goden. Uitgeverij Podium, 2015.

Met Papegaai vloog over de IJssel wil  Kader Abdolah ‘een nieuwe vertelling in de Nederlandse literatuur’ brengen, zo valt uit  de achterflap op te maken. En inderdaad, de opzet van dit boek is ambitieus: in de roman laat Abdolah over een langere tijdsperiode veel verschillende personages aan het woord komen, die laten zien hoe de status van migranten en vluchtelingen in Nederland de afgelopen vijfentwintig jaar is veranderd. Hoewel de overdaad aan personages in Papegaai vloog over de IJssel  het plot domineert, voorkomt de warme vertelstem van Abdolah dat het verhaal over de Ijssel vervliegt.

De Iraanse Memed is met zijn dochtertje Tala naar Nederland gevlucht. Niet omdat hij vervolgd wordt in zijn eigen land, maar omdat Tala medische zorg nodig heeft die ze daar niet kan krijgen. Al snel krijgen Memed en Tala een huis aangeboden in het Overijsselse plaatsje Zalk waar ze in het oude kostershuis naast de protestantste kerk kunnen wonen. Memed verricht klusjes in de kerk en weet een baantje te bemachtigen als automonteur. Hij krijgt een relatie met de Nederlandse Catherina en leert steeds meer immigranten kennen. De Syrische kolonel en zijn vrouw, Lina, haar vader Rahimi, Khalid uit Egypte en de twaalf  [niet bij naam genoemde] ‘oude mannen’ worden vaste factoren in zijn leven. Memed ziet al deze mensen komen en probeert hen op te vangen in hun nieuwe omgeving. Langzaam maar zeker vervult hij  een spilfunctie tussen de bewoners van Zalk en de vreemdelingen.

Abdolah put voor dit boek duidelijk uit zijn ervaringen met de streek rondom de IJssel. Vanwege zijn politieke activiteiten moest hij zijn moederland Iran ontvluchten. In 1988 kwam hij in een asielzoekerscentrum in Apeldoorn terecht. Uiteindelijk kreeg hij een huis toegewezen in Zwolle. Ook de roman speelt in de jaren tachtig. Aan de hand van Memed’s verhaal illustreert Abdolah hoe de stroom van asielzoekers toeneemt en de mentaliteit ten opzichte van de nieuwkomers verandert. Hoewel de vreemdelingen in eerste instantie vriendelijk worden ontvangen, wordt de houding van de autochtonen steeds minder welwillend. Elf september is wat dat betreft een omslagpunt:

‘Het was voor het eerst dat de kerkenraad van Zalk constateerde dat de moslims tot in alle gaten en kieren van het dorp waren doorgedrongen. Memed bewaarde de sleutels van de kerk, de moestuin en het huis van Klazien in het dashboardkastje van zijn auto. […] Pas nu had de kerkenraad begrepen dat ze met het bieden van onderdak aan Memed een onherstelbare fout hadden gemaakt.’

Abdolah’s stijl en taal is eenvoudig en daardoor afstandelijk. Zijn simpele zinnen tonen op  onopgesmukte, bijna zakelijke wijze de vervreemding zien die de migranten in Nederland ervaren:

‘Wie voor het eerst een opvangcentrum binnenloopt, schrikt van wat hij te zien krijgt. Een paar honderd vreemde mannen met of zonder baarden, moslimvrouwen in lange rokken, Russische vrouwen in korte rokjes, zwangere Bulgaarse vrouwen, fietsende Mongoolse kinderen, Somalische oorlogsvluchtelingen […] Nederlandse blondines, Hollandse katten en honden, alles loopt er door elkaar heen. Iedereen heeft er een geheim, toch blijft niets geheim in het opvangcentrum.’

Calvinistisch sprookje

Abdolahs sobere stijl past goed bij het thema van het boek en bij het calvinistische Nederland. Tegelijkertijd geeft zijn stijl het verhaal een klassiek karakter mee, de sfeer van een sprookje. Ook binnen het verhaal zijn genoeg sprookjesachtige elementen te herkennen. Abdolah doorspekt zijn tekst met eeuwenoude Perzische vertellingen. De twaalf oude mannen die bij elke belangrijke gebeurtenis hun opwachting maken en de vrouwen die  hun verhalen vertellen aan de IJssel zouden rechtstreeks  uit een sprookje kunnen komen. Daar tegenover stelt Abdolah de beroemde (of legendarische) oer-Hollandse kruidenvrouw ‘Klazien uut Zalk’. Kronieken uit het Midden-Oosten en Nederlandstalige legendes krijgen zo allebei als vanzelfsprekend een plek in Abdolah’s verhaal. East meets West aan de oevers van de IJssel. Zo schrijft Abdolah een verhaal dat zowel een Oosterse vertelling als een typisch Nederlands verhaal is. Deze mix van thema’s en motieven maakt van Papegaai aan de IJssel een uniek boek.

Willekeurig

Toch is  de sterke vertelstijl van Abdolah direct ook zijn zwakte. Want de personages in het verhaal blijven net als sprookjespersonages plat: ze symboliseren allemaal een kant van het vluchtelingendebat, maar ze komen niet echt tot leven. Daarnaast voert hij  zoveel personages op dat het vooral in het begin van de roman zoeken is naar de rode draad. De verhaallijnen die Abdolah introduceert komen weliswaar allemaal bij elkaar, maar Papegaai vloog over de IJssellijkt een zwaartepunt te missen dat alles verbindt. De verschillende perspectieven en personages krijgen zo iets willekeurigs. Dat past weliswaar bij het karakter van het boek, dat het verhaal van ‘de vluchteling in Nederland’ vertelt, maar het maakt vooral in het begin van de roman een rommelige indruk. Ook staan er verschillende slordigheden in het boek: een protestantse kerk heeft geen altaar en de hervormde en gereformeerde kerk worden hier en daar met elkaar verward.

Onweerstaanbaar

Ondanks dergelijke schoonheidsfoutjes blijft Papegaai vloog over de IJssel boeien. In zijn kenmerkende stijl doet Abdolah prachtige observaties:

‘Ze deed nu eigenlijk niets anders wanneer ze tegen de IJssel praatte. Ze vertrouwde haar wensen aan hem toe. Maar de Nederlandse rivier reageerde niet, hij gaf geen teken van   begrip, geen gebaar dat hij haar gehoord had Misschien waren de rivieren in de Lage Landen anders dan de rivieren in de landen waar de zon onophoudelijk scheen.’

Zonder de roman al te zwaar te maken  bespreekt  Abdolah gevoelig thema’s waardoor hij in zijn opzet: een nieuwe klassieker te presenteren bepaald geslaagd kan worden genoemd. De vermenging van Oost en West, bekend en vreemd, sprookje en realiteit maakt van Papegaai vloog over de IJssel een onweerstaanbare roman.

Papegaai vloog over de IJssel, Kader Abdolah. Prometheus, 2014.

Deze recensie verscheen eerder op de website Recensieweb.nl. 

In de roman De jaagster van Pauline de Bok raken twee vrouwenlevens met elkaar verstrengeld. Luise Zingg is de tachtig gepasseerd. In haar oude jachtgebied, op de grens tussen wat vroeger Oost- en West-Duitsland was, blikt ze terug op haar leven. De andere vrouw, de Nederlandse Merel Alvarez, komt juist naar het jachtgebied om een nieuw leven te beginnen – een leven als jaagster. Terwijl Merel zich steeds meer verdiept in de rituelen van de jacht werpt De Bok ethische vragen op: wat is de moraal van het jagen? Door middel van de jacht onderzoekt De Bok ook grotere levensvragen. Bestaat er zoiets als een zinvolle dood? Wie is de jager, en wie de prooi?

De twee vrouwen in De jaagster zitten beiden vast in hun verleden. De oudste, Luise, trekt zich steeds vaker terug in de jachthut van haar oude jachtterrein, om alleen te zijn met haar herinneringen. Die spelen zich voornamelijk af ten tijde van de Koude Oorlog. Luise trok regelmatig de grens tussen Oost- en West-Duitsland over om dubbelspionne te spelen voor de DDR. Dat deed ze vooral voor Peter, de Oost-Duitse soldaat die haar rekruteerde, maar haar liefde nooit beantwoordde.

Ook Merel dwaalt alleen door het natuurgebied. Ze kent het dankzij haar ouders, die er in de jaren tachtig protesteerden tegen de kerncentrale die daar werd neergezet. Na hun overlijden heeft ze er een huisje gehuurd. In de eerste plaats bezoekt ze de plekken waar haar ouders zijn geweest. Ze hoopt door middel van hun activisme haar eigen passiviteit te doorbreken. In plaats daarvan merkt ze dat hun streven haar steeds minder doet:

‘Af en toe laait de strijd over de vraag of de straling onder of boven de norm ligt, weer op. Ik lees het plichtmatig, probeer het me in te prenten, maar dwaal telkens af. Wat doet het er toe? Maar dan hoor ik Dirk weer: natuurlijk is het belangrijk, het gaat om de machinaties van de nucleaire industrie, niet om die paar millisieverts. O ja. Ja. Ja.’

Ze zoekt naar de tekenen van hun protesten, maar uiteindelijk is het de jacht die Merel uit haar passiviteit brengt. Na een ontmoeting met de zonderlinge Luise gooit Merel haar leven radicaal om: ze wordt zelf jaagster. Het jagen geeft Merel de controle over haar leven terug.

Is ethiek maar schijn?

Merel verdiept zich in de ethiek van de jacht, de weidelijkheid, die zaken dicteert als: je schiet nooit een moederzoogdier, of een dier dat drachtig is. Toch laat De Bok zien dat alle ethische zekerheden maar schijn zijn:

‘Opeens steekt mijn adem als een brok in mijn keel: ik heb eergisteren koelbloedig een jong everzwijn van het leven beroofd. Gewoon de trekker overgehaald. Jij hoeft niet langer te leven. Vind ik. Dus ben jij dood. De vraag of ik een moordenaar zou kunnen zijn is minder abstract geworden.’

Goed en kwaad blijven in deze roman steeds grijze gebieden, die per situatie verschillen. De Bok werpt dan ook steeds nieuwe vragen op. Wanneer is geweld gerechtvaardigd? Wat is verraad? Bestaat er wel zoiets als een ‘zinvolle dood’? Hoe verschilt een mens van een dier?  Wie is de jager en wie de prooi?

Ode

Op een knappe manier verbindt De Bok haar kennis van de jacht met haar kennis over Duitsland. Zowel de Tweede Wereldoorlog als de Koude Oorlog worden, zonder het verhaal over te nemen, verwerkt in De jaagster. Maar  in de eerste plaats is dit boek toch een ode aan de jacht. De Bok, die zelf ook haar jachtakte heeft behaald in Duitsland, heeft duidelijk goed om zich heen gekeken. Hoewel het boek  vol staat met natuurbeschrijvingen verliest De Bok zich  niet in de ‘mierzoete idylle’ waar Merel zo’n hekel aan heeft. Haar beschrijving van de natuur is, zoals de rest van haar roman,  eerder grijs dan zwart-wit. Niets is helemaal lieflijk, niets is helemaal gruwelijk.

Toch is De jaagster niet alleen een boek waarin de schoonheid van de jacht wordt bejubeld. Door de natuurbeschrijvingen heen kruipen de ethische vragen naar boven, zonder er al te dik bovenop te liggen. Subtiel zet De Bok de lezer aan tot nadenken. Uiteindelijk laat ze zien dat de jacht in ons allemaal zit – mens en dier. Hoe we daarmee omgaan, dat is bepalend voor wie we zijn, lijkt ze te willen zeggen. Op deze manier is De jaagster niet alleen een ode aan een omstreden vrijetijdsbesteding, maar ook een boek dat de ethiek van leven en dood ter discussie stelt.

Pauline de Bok, De jaagster. Atlas Contact, 2014.

Deze recensie verscheen eerder op de site Recensieweb.nl. 

Guus Kuijer heeft een omvangrijk oeuvre. Voor zijn kinderboeken heeft hij de Astrid Lindgren Memorial Award voor zijn gehele oeuvre gewonnen, en ook zijn romans voor volwassenen zijn niet onsuccesvol. Toch lijkt Kuijer zijn meest ambitieuze werk nu pas te zijn begonnen: het navertellen van de Bijbel. In deel 1 van de reeks hervertelt hij verhalen uit Genesis, deel 3 is inmiddels ook uit. In De Bijbel voor ongelovigen 2 vertelt Kuijer het verhaal van de uittocht van het volk Israël uit Egypte en de intocht in het land Kanaän, dat in de Bijbel wordt verhaald in de boeken Exodus, Jozua en Richters.

De roman is opgedeeld in drie delen, die corresponderen met de genoemde Bijbelboeken. Steeds kiest Kuijer een ander, vaak verrassend perspectief om de verhalen te vertellen. Zo is zijn eerste hoofdpersonage Thermutis, de prinses van Egypte die Mozes uit de rivier redde. Haar verhaal krijgt de titel ‘Het verhaal van Gods dochter’. Een opvallende keuze: God had toch een zoon? Daarnaast wordt zij in het tweede deel van de roman aanbeden door Mered, die haar in de godin Asjera herkent. Mered vertelt over de intocht in het beloofde land, en de strijd van de Israëlieten met de oorspronkelijke bewoners. In het derde deel is de vertelster Jaël, de vrouw ‘beroemd geworden omdat ik met mijn hamer een tentpin dwars door het hoofd van een man de grond in sloeg zodat hij stierf’. Jaël vertelt niet alleen haar eigen verhaal, maar ook de bekende verhalen van de meeste richters in Israël, zoals Samson en Gideon.

Waar de stijl van Kuijer in het eerste deel van De Bijbel voor ongelovigen nogal eens ‘kinderlijk’ werd genoemd, sluit die nu naadloos aan bij de beschreven verhalen. Zonder te archaïsch te klinken vertellen zijn personages op een manier die prachtig past bij de stijl van de oude Bijbelverhalen:

‘Ik ben Thermutis, ik draag de naam van Isis die zij aanneemt wanneer zij verschijnt als de godin van de vruchtbaarheid. Ik was niet vruchtbaar, mijn vruchtwater was het water van de Nijl waaruit mijn zoon geboren is. Hij heeft twee moeders, die van de moederschoot en die van de Nijl.’

Kuijers metaforen en beschrijvingen sluiten naadloos aan op de beleveniswereld van zijn personages. De goden blijven op de achtergrond, maar dicteren het leven van de personages. Het is knap hoe Kuijer de aanwezigheid van de goden in de verhalen zo vanzelfsprekend en tegelijkertijd bepalend maakt. Zo vertelt Thermutis over de uittocht:

‘We zijn het slachtoffer geworden van een strijd tussen de goden, ons is een haat opgedrongen die zij nodig hadden voor hun heilige oorlog. Beide volkeren hebben eronder geleden, er is veel bloed gevloeid, er zijn zeeën van tranen gestort en uiteindelijk zijn de goden uiteengegaan zonder dat een van hen de overwinning heeft behaald: de goden van Egypte bleven machtig in Egypte, de God van Israël bevestigde zijn macht over Israël.’

Ondanks de natuurlijke manier waarop Kuijer de goden in zijn verhalen verweeft, hebben zijn personages twijfels. Die twijfels doen soms wel erg modern aan. Zo vraagt Mered aan Thermutis als hij het afgodenbeeld van de Israëlieten ziet: ‘Is dit niet het bewijs dat de goden door de mensen worden bedacht?’ Ook Thermutis zelf twijfelt over haar toewijding aan de goden. Het personage in het laatste deel, Jaël, lijkt onwrikbaar in haar ‘vreze Gods’. Uiteindelijk blijkt dat dit slechts een manier is om haar eigen twijfels te overschreeuwen. Het lijkt erop dat Kuijer en niet helemaal in slaagt zijn eigen atheïsme buiten de tekst te kunnen houden. Misschien ook niet vreemd: veel verhalen bevatten gruwelijke elementen die voor de moderne lezer niet makkelijk te behapstukken zijn. Uiteindelijk gaan Kuijers verhalen vooral over mensen, en de manier waarop zij proberen om te gaan met de grilligheid van het leven.

Uiteraard is Kuijer in zijn hervertelling niet compleet. Hij lijkt te knipogen aar de (vrij taaie) Bijbelboeken Leviticus, Numeri en Deuteronomium met opsommingen van namen en de toevoeging: ‘Ik zou het op prijs stellen wanneer u deze namen uit het hoofd leerde, ook in omgekeerde volgorde.’ Niet alleen Kuijers schrijfstijl, maar ook dit soort verwijzingen doen goed recht aan het origineel.

Kuijers motivatie om de Bijbel te hertalen is dat hij het jammer vindt dat ongelovigen de Bijbelverhalen niet meer lezen (vandaar de vreselijke titel die aan de serie is meegegeven). De Bijbel is immers wereldliteratuur en bevat prachtige verhalen. In Kuijers handen worden die verhalen er misschien nog wel mooier op. Met zijn prachtige zinnen en metaforen maakt Kuijer de verhalen leesbaar zonder iets in te leveren aan hun oude en religieuze karakter. Kuijers missie is in De Bijbel voor ongelovigen 2 in ieder geval geslaagd. Deel 3, waarin de verhalen over Saul, David, Samuel en Ruth centraal staan is inmiddels ook uitgekomen. Mooi dat de Bijbel zo’n dik geschrift is: dat betekent dat er nog veel delen zullen volgen.

Het verlangen van de egel is inmiddels Tellegens zesde dierenroman. Met zijn bekende dierenverhalen wist hij de dieren uit het bos in korte schetsen neer te zetten. In de dierenromans gaat hij dieper in op hun problemen. Het probleem in Het verlangen van de egel is vooral de egel zelf. De egel is eenzaam. Maar als hij de andere dieren wil uitnodigen voor bezoek schrikt hij daarvoor terug. Want hoe weet je zeker dat de visite ook echt leuk wordt? En is hij eigenlijk wel echt zo eenzaam, of is hij gewoon liever alleen? Op vertederende wijze beschrijft Tellegen hoe de egel worstelt met die tegenstrijdige gevoelens.

De egel schrijft een uitnodiging aan alle dieren, maar blijft twijfelen of hij de brief moet versturen. Misschien komt er niemand, of komt iedereen tegelijk. Hij kan maar geen beslissing nemen:

‘De egel stond voor de kast, dacht aan zijn brief en schudde zijn hoofd. Maar meteen daarna veranderde hij van mening, knikte, schudde zijn hoofd weer en knikte opnieuw. […] Mijn meningen willen niets liever dan veranderen, dacht hij. En ik? Ik sta erbij en heb niets over ze te vertellen.’

De egel fantaseert over hoe het zou zijn als de andere dieren op bezoek komen. In zijn gedachten gaat er altijd wel iets mis: zijn taart is vies, zijn huis is te klein of het bezoek wil alleen maar dansen. Toch weet hij dat bezoek het enige is wat helpt tegen de eenzaamheid. Op ontroerende wijze beschrijft Tellegen hoe de egel omgaat met die eenzaamheid:

,Hij stelde zich voor dat hij in een afgrond viel, steeds dieper en dieper, geen bodem kwam in zicht. Hij tolde om zijn as, zijn stekels stonden rechtovereind. Zou de eenzaamheid dat willen van mij? Hij begreep de bedoelingen van de eenzaamheid niet.

Wat wil je van mij? fluisterde hij soms, in het donker, als hij zich verschrikkelijk eenzaam voelde. […] Maar er kwam geen antwoord.’

Met simpel maar poëtische taalgebruik zorgt Tellegen voor een luchtige benadering van de zware gevoelens van de egel. Hoewel het boekje nergens te zwaar wordt, schuwt Tellegen de grotere vragen niet. Juist zijn naïeve vertelstijl voorkomt dat het verhaal al te belerend of pretentieus wordt.

De egel ligt gedurende het grootse deel van de roman onder zijn bed. Daar denkt hij na over zijn stekels: zouden die de andere dieren afschrikken? De egel weet niet goed of hij nu trots moet zijn op zijn stekels of dat hij ze liever niet zou willen hebben. Want zonder stekels is hij immers de egel niet meer. Maar met stekels schrikt hij de andere dieren misschien af. Door de hele roman heen blijft de egel twijfelen – of hij wel goed genoeg is, of de andere dieren hem niet onaardig vinden, of hij bezoek wel echt leuk vindt. De bezoeken die zich in zijn hoofd afspelen zijn nu eens positief, dan weer negatief. Het patroon wordt enigszins voorspelbaar, zelfs in deze korte novelle.

Egels gepeins wordt uiteindelijk onderbroken door echte visite. Het onverwachte bezoek van de eekhoorn verandert de manier waarop de egel naar zichzelf kijkt: hij voelt zich niet langer eenzaam, maar is na het bezoek gewoon alleen. Eenzaamheid, zo lijkt Tellegen te betogen, is alleen prettig als het een keuze is. Maar: in je eentje kom je er niet uit.

Met Het verlangen van de egel heeft Tellegen een roman geschreven over heel veel verlangens: het verlangen naar contact, naar erkenning, maar ook het verlangen om alleen te zijn. Vooral zijn typische schrijfstijl en onbevangen personages maken weer indruk. Een heerlijk boekje voor wie zich even lekker alleen wil terugtrekken.

Toon Tellegen, Het verlangen van de egel. Uitgeverij Querido, 2014.

De recensie verscheen eerder op Recensieweb.nl.

In het boek van Elke Geurts is de weg naar zee afgebrand. Een pyromaan terroriseert al dagenlang de kust. Ondanks de hittegolf en mogelijke dreiging besluit Tessa met haar dochter naar zee te lopen. Het beklemmende gevoel in de roman komt echter niet van buiten, maar ontstaat geheel in de innerlijke wereld van hoofdpersonage Tessa.

Tessa is met haar vriendin Gina en hun dochters een weekje weg. Nu beide vriendinnen veertig zijn geworden knijpen ze er samen even tussenuit. Hun levens zijn merkwaardig parallel verlopen: ze ‘kenden elkaar al sinds de basisschool, kwamen uit hetzelfde dorp, verhuisden naar dezelfde stad, trouwden in hetzelfde jaar, kregen in hetzelfde jaar een dochter’. In de schijnbaar gemoedelijke gesprekken wordt de rivaliteit tussen beide vrouwen zichtbaar. Dat Gina – slank, nog wél getrouwd, een intelligente dochter – het in alle opzichten wint is voor Tessa duidelijk.

Jaloers is Tessa vooral op Gina’s dochter, Milja. Milja is namelijk ‘normaal’. Haar eigen dochter, Summer, is dat niet. Dat is niet iets wat Tessa snel zal toegeven. Subtiel laat Geurts vallen wat er mis is met Summer:

‘”Ze is inderdaag erg muzikaal, hè?” zei Gina. “Dat zijn ze vaak, hè?”

Tessa zei niets.’

Summer heeft het syndroom van Down. Ze is dus niet de Mini-Me die Tessa zich had gewenst, maar dat weerhoudt Tessa er niet van om haar zo normaal mogelijk op te voeden. Ze doen puzzeltjes om het brein te stimuleren, houden zich aan een streng dieet en Summer ondergaat zelfs plastische chirurgie om haar ogen minder scheef te laten staan. Deze zogenaamde moederliefde levert schrijnende passages op:

‘”Mag ik écht een hotdog?” [….]

“Natuurlijk. Het is vakantie, Summer.”

“Ons lijf heeft toch nooit vakantie?” […]

Het meisje keek haar aan, ze klappertandde, maar Tessa herhaalde net zo lang dat het goed was, dat het allemaal goed was, tot haar dochters kaken niet meer trilden.’

Tessa’s strenge regime geldt niet alleen voor haar dochter, maar ook voor haarzelf. Ze is geobsedeerd door perfectie. Haar eigen uiterlijk, net als dat van anderen, wordt voortdurend kritisch beoordeeld. Tessa is bang van de norm af te wijken. Het is één van de redenen dat Tessa haar Australische man, haar vreemde ‘Aussie’, niet mee wil nemen naar een familiefeestje. Maar vooral Summer wijkt te sterk af van de norm. Tessa’s streven naar perfectie is uiteindelijk wat haar huwelijk de nek omdraait: Dylan vindt Summer wel goed zoals ze is. Voor Tessa is het idee dat Summer niet maakbaar is, onverteerbaar.

Want ondanks de liefde die Tessa voor haar dochter voelt overheerst het gevoel van teleurstelling. Het is Tessa nooit gelukt om haar vader tevreden te stellen met haar simpele baantje als kapster, en ook in het op de wereld zetten van een kleindochter heeft ze nu gefaald. Met Summer is het gevoel van mislukken compleet:

‘Tessa voelde meteen al dat het baby’tje haar iets belangrijks ontnomen had. Iets waar ze al die jaren aan had gewerkt. Ze wist niet wat het was. Alleen dat ze het – hoe dan ook – terug moest zien te krijgen.’

Continue strijden in Tessa dit gevoel van teleurstelling en haar moederliefde met elkaar. Hoeveel houdt ze van Summer? Houdt ze eigenlijk wel echt van Summer? En kan Tessa wel, zoals ze tegen Gina zegt, ‘alleen nog maar gaan genieten’?

Subtiel maar onverbiddelijk werkt Geurts toe naar een huiveringwekkende climax. Hoe verder Tessa loopt, hoe grimmiger De weg naar zee wordt. ‘Laat het gaan’, zegt Tessa herhaaldelijk tegen zichzelf,’ laat het verdomme gaan’. Dat is wat je als lezer voor haar en voor Summer wenst, dat Tessa haar krampachtige levenshouding zal laten gaan. Maar wanneer Tessa dit daadwerkelijk doet, doet ze het op een manier die het zwartgeblakerde landschap eruit laat zien als een sprookjesbos. De weg naar zee is een korte, maar bijzonder knappe roman over de grenzen van het maakbare leven.

Elke Geurts, De weg naar zee. De Bezige Bij, 2013.

Deze recensie verscheen eerder op de website van Recensieweb.nl.  

Een vrouw die werkt bij een glossy en ontdekt dat haar baas verschrikkelijk is. Nee, we hebben het niet over The Devil Wears Prada, maar over In dienst bij de duivel van schrijfster Naima El Bezaz. Schrijfster Dina moet wat bijverdienen bij een ‘typisch Nederlands vrouwenblad’. De beschrijvingen van El Bezaz zijn soms scherp en grappig, maar moeten vooral choqueren. En dat gaat vervelen.

De vrije geest

Dina werkt als journaliste bij een glossy. Dat moet, want zonder baan is het onmogelijk haar hoge hypotheek te betalen. Maar het journalistieke werk valt tegen en Dina voelt zich niet thuis op de redactie. Ze is namelijk ‘excentriek’, een ‘vrije geest’. Daarnaast is Dina een Marokkaanse, die soms vol verbazing naar de gewoontes van de ‘typisch Nederlandse vrouw’ kijkt. Het werk zou nog draaglijk zijn als haar baas Angela er niet was, die de redactie met ijzeren hand regeert. Dat Dina een redelijk bekende schrijfster is maakt haar bij haar collega’s niet bepaald populair: die begrijpen niet waarom  ze niet gewoon gaat schrijven voor haar levensonderhoud. Dina’s reactie is tekenend: het werken bij de glossy is maar werk, maar ‘boeken schrijven, dat bén ik’. Dina is anders, zo wordt continue benadrukt.

Toegegeven, de positie van de outsider die Dina telkens inneemt levert leuke scènes op. Als ze op bezoek is bij een lezeres ziet Dina twee aparte vazen in de huiskamer staan. Wanneer ze beseft dat het urnen zijn is ze stomverbaasd: waarom zou je in vredesnaam dode mensen op de schoorsteenmantel zetten? Ook het hypercorrecte gedrag van Angela waar het racisme en discriminatie betreft zorgt voor hilarische situaties. Maar helaas is de blik van Dina voor de lezer al snel vermoeiend. Vrijwel iedereen om haar heen wordt een stereotype: zo heeft een onsympathieke advocate een ‘spits muizengezicht’ en haar baas Angela ‘kille blauwe ogen’. Bij ieder nieuw personage krijgen we eerst een ellenlange beschrijving van het uiterlijk om te laten zien wat voor ‘type’ het is:

‘Een mollig, vol gezicht, met groenblauwe ogen die ze samenkneep toen ze me de hand schudde. Haar kapsel in een Vinex-coup geknipt: getrimde, auberginekleurige haren. Ze schoof naast me in haar wijde blouse met zwart-witmotief, driekwart donkerblauwe spijkerbroek, van onder een slag opgerold, en zwartleren laarzen. Onmiskenbaar de Miss Etam-look.’

Dina’s continue commentaar is soms wel grappig, maar toch voornamlijk onsympathiek. Niet omdat het onterecht is – Angela lijkt bijvoorbeeld inderdaad een verschrikkelijk mens – maar omdat ze die kritische blik niet weet toe te passen op zichzelf:

‘Ik […] verzette me tegen die groepsdrang en het massadenken. Ik was een einzelgänger, een excentriekeling. Iemand die anders is dan de anderen. Dat verzin ik niet, dat imago paste ik me zelf ook niet aan.’

Dina is de getormenteerde schrijfster die zich staande moet weten te houden. Zo maakt Dina zichzelf uiteindelijk ook tot een cliché.

Sleutelroman

De titel In dienst bij de duivel en het onderwerp van het boek doen direct denken aan Lauren Weisbergers The Devil Wears Prada. Opvallend is dat dat boek ook door Dina wordt genoemd. Net als in The Devil Wears Prada worden in In dienst bij de duivel referenties naar de bestaande werkelijk continue opgezocht. Dit geeft het idee van authenticiteit, net als het feit dat Dina de namen van BN’ers niet noemt en het blad waar ze werkt geen naam geeft. Dat het boek ook nog eens in de markt is gezet als sleutelroman doet vermoeden dat ‘het blad’ de Vriendin is, waar El Bezaz gewerkt heeft. Net als in de Engelstalige chicklit gaat het om een échte baas die écht verschrikkelijk is en lijkt het boek een soort wraakactie.

De onbarmhartige beschrijvingen en de waarheidsclaim passen bij de reputatie van El Bezaz: met haar boek Vinexvrouwen wist ze een behoorlijke controverse op te roepen, en ook de promotie van In dienst bij de duivel ging met een relletje gepaard. In dienst bij de duivel lijkt het vooral van choqueren en provoceren te moeten hebben. De karakters blijven oppervlakkig en het verhaal hangt losjes aan elkaar. Dat het boek niet eindigt met een verzoening of een oplossing (zoals in The Devil Wears Prada) maar eindigt met een bizarre wraakactie van Dina doet  het verhaal bepaald geen goed. Als lezer verbaas je je over de manier waarop de volwassen vrouwen met elkaar omgaan, maar als de verbazing is weggezakt blijkt het toch vooral vervelend om te lezen over mensen die continu vervelende dingen doen.

Naima El Bezaz, In dienst bij de duivel. Querido, 2013.

Deze recensie verscheen eerder op de website van Recensieweb.nl.

Ontrouw, verleiding, schuldgevoel en het verlangen naar verlossing zijn niet bepaald onderwerpen, die zonder meer  tot een simpel verhaal leiden. Toch weet Vonne van der Meer haar nieuwe roman opvallend luchtig van toon te houden. Het smalle pad van de liefde is een boek dat snel uit is, maar lang blijft hangen.

De roman begint met een aantal eenvoudige gegevens. May en Pieter trekken in de zomer al jaren naar vrienden in de Auvergne. Françoise en Floris hebben zich daar na de dood van hun enige zoon gevestigd. De vakantie verloopt net als anders, tot dochter Dédé besluit een kapel te bouwen voor haar dode broertje. Françoises felle verzet leidt tot vervreemding tussen de echtgenoten en Floris en May groeien naar elkaar toe. Zij krijgen een relatie, die ze echter na de vakantie meteen beëindigen. Opvallend is dat dit slechts de helft van de roman beslaat. De andere helft speelt zich af in Nederland en concentreert zich op May, die worstelt met haar verliefdheid en haar schuldgevoel tegenover Pieter.

Op een heldere en neutrale toon beschrijft Van der Meer haar karakters. Ze doet een aantal rake observaties, bijvoorbeeld wanneer Pieter één van zijn mooiste vakantieherinneringen aan May vertelt:

‘Nu niet zeggen dat ze die witte nevel zo vaak had gezien als ze ’s ochtends vroeg uit het raam keek. Die heiige nevel hoorde bij dit landschap als de heuvels, de rommelige houtwallen, de witte koeien. Ze knikte en legde haar hand op zijn knie. Hoe langer je samen was, des te belangrijker werd het dat je zo nu en dan ook eens iets alleen meemaakte, zonder de ander.’

Naarmate het verhaal vordert komt de nadruk steeds meer op Mays innerlijke leven te liggen. Door haar zomerverhouding met Floris op te geven vindt May dat ze een offer heeft gebracht. Hoewel ze zich depressief voelt, maakt dit offer haar ook trots:

‘Ze heeft haar eigen weefsel intact gelaten en Floris het zijne, en samen hebben ze het grote weefsel heel weten te houden. Dat verbindt hen nu. Ze is trots op hem en zichzelf: ze zijn boven zichzelf uitgestegen. ’

May neemt zich voor om een beter mens te worden. Ze raakt bevriend met een non, Heleen. Zo groeit haar verlangen naar Floris uit tot een groter, religieus verlangen. Bijna terloops  beschrijft Van der Meer  hoe Heleen May leert bidden Juist door deze luchtige toon voorkomt Van der Meer dat de overgang van overspelige vrouw naar ambiërend heilige ongeloofwaardig wordt. Wel doet het feit dat Heleen veel Bijbelverzen en gedichten citeert de tekst geen goed. Het vertraagt de dialogen en maakt van Heleen een stereotype non. Het is duidelijk dat Heleen als een soort spiegel fungeert voor May, maar het personage zelf komt niet echt tot leven. Uiteindelijk lukt het May toch niet om haar verhouding tot Floris in een spiritueel licht te zien en komt ze erachter dat ze wél degelijk in staat is iemand te haten. Ze realiseert zich dat ze zichzelf voor de gek heeft gehouden met haar gedachten over ‘offers’. Dit zelfinzicht leidt uiteindelijk tot de vervulling van haar religieuze verlangen en een soort verlossing: May vindt rust die ze eerder niet had.

Ondanks de thema’s schuld en onschuld is Het smalle pad van de liefde geen drakerige roman over goed en kwaad. In plaats daarvan bevraagt Van der Meer wat schuld of onschuld eigenlijk is, en wat een verlangen naar ‘meer’ precies kan inhouden. Ondanks de ernstige thematiek blijft het verhaal opvallend licht. Een roman die juist door de luchtige subtiliteit van de vragen nog blijft doorzingen lang nadat het boek uit is.

Vonne van der Meer, Het smalle pad van de liefde. Atlas Contact, 2013.

Deze recensie verscheen eerder op de website van Recensieweb.nl.